iCare: Jouw digitale mantelzorger

by Bram Brouwers

Hoe kan de volgende generatie ouderen door middel van speculatief ontwerp gestimuleerd worden om zelf actief een rol te spelen in het inrichten van hun laatste levensfase?

Ouderenzorg | Kunstmatige Intelligentie (AI) | Vergrijzing

In 2040 telt Nederland bijna 5 miljoen ouderen. Door het zorginfarct worden deze thuis verzorgd door een digitale mantelzorger, gemaakt met kunstmatige intelligentie. Hun eigen digitale kopie verleent lichte zorgtaken, maar biedt vooral gezelschap. iCare stimuleert de volgende generatie ouderen om zelf de regie te nemen in het inrichten van hun toekomstige ouderenzorg en roept daarnaast ethische vragen op over risico op sociale isolatie, identiteitsmisbruik en privacy-inbreuk onder kwetsbare ouderen.

In 2040 heeft Nederland bijna 5 miljoen ouderen. De doelstelling dat in 2040 1 op de 4 werkenden actief is in de zorg- en welzijnssector is niet behaald. Het dalende geboortecijfer zorgt er ook voor dat het aantal potentiële mantelzorgers in 2040 flink is afgenomen. Bij ongewijzigd beleid is de ouderenzorg in 2040 niet zomaar beschikbaar voor alle ouderen. [1, 2, 3, 4]

Door de ouderenzorg te versterken met mensgerichte technologie, zoals kunstmatige intelligentie (AI), lijkt de ouderenzorg kwalitatief beter en meer toegankelijk te worden. Ouderen kunnen de regie houden over hun eigen leven, door het opzetten van hun eigen digitale mantelzorger. Ze blijven zelfstandig en kunnen langer thuis wonen. Deze AI-assistent, wordt gevoed met hun persoonlijke gegevens en neemt de identiteit van de oudere over. De digitale kopie verleent lichte zorgtaken zoals het bijhouden van het patiëntendossier, het geven van medicijnen, en het alarmeren in geval van nood. Maar de kracht van de digitale mantelzorger gaat veel verder. Hij geeft structuur aan de dag van de oudere. Hij biedt gezelschap door herinneringen op te halen, contact te onderhouden met vrienden en familie of het raadplegen van internet. [3, 5]

De digitale mantelzorger zou kunnen voorzien in veel behoeften van de ouderen, waardoor deze minder professionele zorg nodig hebben. Maar wil een oudere wel geïsoleerd raken van de medemens, juist in de laatste levensfase? Leidt het intensief verwerken van persoonlijke gegevens in AI niet tot een ongewenste hoeveelheid interacties? Worden de ouderen door gebruik van AI niet nog kwetsbaarder door het risico op identiteitsmisbruik of inbreuk op de privacy? Welke relatie heeft de oudere met de digitale kopie? [6]

 Met de speculatieve installatie wil ik de volgende generatie ouderen (55 tot 65 jaar) stimuleren om zelf actief een rol te spelen in het inrichten van hun toekomstige ouderenzorg. De eerste stap is het uitspreken van wensen en behoeften over de toekomst naar dierbaren en zorgverleners. Dit gesprek kan op gang worden gebracht aan de hand van de gesprekskaarten van ‘Praat vandaag over morgen’. [7]

BEN JIJ ER KLAAR VOOR OM JE EIGEN MANTELZORGER TE WORDEN?

DE SPECULATIEVE INSTALLATIE

De ervaring met de speculatieve installatie kan worden onderverdeeld in drie fases:

In de eerste fase geeft de gebruiker input om zijn/haar eigen digitale mantelzorger te vormen door een aantal vragen te beantwoorden. Er wordt voorgaand aan de ervaring een foto gemaakt van de gebruiker en zijn/haar stem wordt opgenomen tijdens het gesprek in deze fase.

In fase twee is de gegeven input gebruikt om een digitale kopie, in uiterlijk, stem en persoonlijkheid, te maken van de gebruiker. In deze fase leert de gebruiker zijn/haar digitale mantelzorger kennen en ontdekt deze spelenderwijs een toekomstscenario waarin hij/zij 80 jaar is en de noodzaak en gevolgen van AI-technologie in de zorgsector duidelijk worden.

In de derde fase brengt de mantelzorger de gebruiker weer naar het nu, en benadrukt deze dat de gebruiker nu de regie moet nemen, in het organiseren van zijn/haar toekomstige ouderenzorg. Er wordt een set gesprekskaarten van de campagne ‘Praat vandaag over morgen’ gegeven die dienen als handvaten voor het zetten van de eerste stap: Het bespreken van wensen en behoeften voor de toekomst met dierbare en zorgverleners. [7]

INLEIDING

Sinds 2021 werk ik in de catering van een verzorgingstehuis, een plek waar weinig mensen van weten hoe deze eruitziet, totdat ze er zelf komen te wonen. Maar is de ouderenzorg van de toekomst nog steeds wel zo toegankelijk als nu? Er komen veel uitdagingen aan die ons huidige zorgsysteem drastisch zullen doen veranderen. Met mijn project stimuleer ik de volgende generatie ouderen om nu alvast bezig te zijn met het regelen van hun zorg voor later, zodat ze hun eigen regie kunnen behouden.

'HOE ZOU JIJ LATER VERZORGD WILLEN WORDEN ALS JE OUD BENT?'

OUDERENZORG VAN DE TOEKOMST

Er staan veel nieuwe uitdagingen te wachten in de toekomst van ouderenzorg, waardoor deze niet meer zomaar voor iedere oudere beschikbaar zal zijn. [4] Door de dubbele vergrijzing, stijgt het aantal ouderen van 3,6 miljoen nu, naar 4,8 miljoen in 2040. [1] De vergrijzing leidt tot meer ouderdomsziekten en verhoogt de druk op de zorg. Om aan de vraag te voldoen, moeten er in 2040 twee miljoen mensen werken in de zorg en welzijn sector, dat is één op de vier werkenden. [2] 

De directe omgeving zal dus meer voor de ouderen moeten zorgen. Dit terwijl nu 60% van de zorg informeel is. Daarnaast daalt het aantal potentiële mantelzorgers, omdat de volgende generatie ouderen minder of geen kinderen heeft. Veel mantelzorgers ervaren een hoge druk en 1 op de 10 geeft zelfs aan overbelast te zijn. [8]

Tot slot zijn de wensen en behoeften van de volgende generatie anders dan de huidige ouderen. Ze zijn hoger opgeleid, langer gezond, mondiger, hebben meer te besteden en hebben diverse achtergronden. Er zit veel frictie tussen de wensen en behoeften van de volgende generatie ouderen en de zorg die kan worden aangeboden, hierbinnen vindt mijn ontwerpruimte zich plaats. [3]

'WIE GAAT ER STRAKS VOOR MIJ ZORGEN?'

HET MOMENT IS NU

De volgende generatie ouderen zijn individualistischer, omdat ze graag de eigen regie willen behouden en hun kwaliteit van leven willen waarborgen. Door vroegtijdig hun zorg voor later te regelen, kunnen ze gebruik maken van hun hogere vitaliteit, hun grotere vermogen en hun bredere sociaal netwerk, waardoor ze meer voor elkaar krijgen dan wanneer ze dit doen als ze ouder zijn. Door hun wensen te behoeften te bespreken met dierbaren en zorgverleners, kunnen deze ook gewaarborgd worden in scenario’s waarin ze hun wilsbekwaamheid verliezen. [9] Lastige gesprekken over levensvragen worden vaak vermeden tot dat het echt niet meer kan, omdat deze negatieve gevoelens oproept.

Het is onvermijdelijk om technologie uit te sluiten als onderdeel van de oplossing tegen vergrijzing, omdat het de zelfstandigheid van het individu in stand houdt, wat aansluit bij de behoeften van de doelgroep. [3] Speculatief design kan bijdragen aan een gevoel van urgentie oproepen bij het publiek, wat noodzakelijk is om deze te activeren om na te denken over hun verwachtingen van de toekomst rondom zorg. [10]

'JE KRIJGT NU VEEL MEER VOOR ELKAAR DAN ALS JE OUD BENT.'

TECHNOLOGIE ALS OPLOSSING

De volgende generatie ouderen zijn individualistischer, omdat ze graag de eigen regie willen behouden en hun kwaliteit van leven willen waarborgen. Technologie speelt hierop in, vanwege de mogelijkheden tot personalisatie en onafhankelijkheid. Daarnaast wordt het steeds makkelijker om het te gebruiken. Het inzetten vereist weinig cultuurverandering en biedt de mogelijkheid om individualistisch te blijven leven, waarbij er geen hulp van anderen nodig is.

De technologie wordt steeds mensgerichter, doordat er steeds beter wordt gekeken naar de behoeften, mogelijkheden en beperkingen van de gebruikers in mens-computer interactie (HCI), waardoor het product nog beter inspeelt op de intuïtie van de gebruiker en daardoor nog gebruiksvriendelijker wordt. [5]

Ook Kunstmatige Intelligentie (AI) wordt steeds gebruiksvriendelijker, doordat AI-assistenten steeds meer en beter wordt gepersonifieerd. Het nieuwste model van OpenAI, GPT 4-o heeft een ‘Voice mode’ functie waarin er gesproken kan worden met AI.

Doordat deze AI-stem een rijke intonatie heeft, waaruit verschillende emoties kunnen doorklinken, wordt de scheidingslijn tussen mens en AI steeds dunner. [11]

Toch moet er kritisch worden gekeken naar het inzetten van AI, omdat het een aantal risico’s met zich meebrengt. Zeker als deze wordt geïmplementeerd in een zorgcontext met kwetsbare en afhankelijke ouderen. Door het intensief gebruiken van AI, zal deze meer persoonlijke gegevens ontvangen, wat het risico op misbruik en inbreuk op de privacy aanzienlijk laat toenemen. [6]

'IS KUNSTMATIGE INTELLIGENTIE WEL EEN BETROUWBARE ZORGVERLENER?'

CONCLUSIE

Door speculatief ontwerp in te zetten om een gevoel van urgentie op te roepen bij de gebruiker, wordt deze gestimuleerd om nu al een actieve rol te spelen in het inrichten van zijn/haar laatste levensfase. [10] De speculatieve installatie schetst een wereld waarin zorg niet voor iedere oudere beschikbaar is en welke gevolgen het vervangen van de voorheen professionele zorg met AI-technologieën met zich meebrengen. Dit roept een aantal ethische vragen over veiligheid en de bekwaamheid, van de technologie om deze rol te vervullen, maar nodigt ook uit om te reflecteren op een individualistische samenleving, waarin kwetsbare ouderen nog verder geïsoleerd raken door de technologie. [3, 6]

Ik vind dat de digitalisering in de zorg moet leiden tot warmere zorg, en niet uitsluitend tot financieel efficiëntere zorg. Zo kan technologie de administratie overnemen, waardoor zorgmedewerkers meer tijd hebben voor de mens achter het ziektebeeld.

Naast technologie zijn er andere methodes die zouden kunnen bijdragen bij het opvangen van de toekomstige ouderenzorg. Er zou meer geïnvesteerd kunnen worden in het stimuleren van gezonder leven waardoor de vraag naar ouderenzorg daalt. Daarnaast is het belangrijk om ouderen te stimuleren om mee te doen aan sociale activiteiten, zodat er ook op latere leeftijd een groot sociaal netwerk beschikbaar is. Om ook in de praktijk te komen tot een participatiemaatschappij, is een drastische cultuurverandering vereist omdat we momenteel nog erg op onszelf gericht zijn. In een hechte samenleving helpen mensen van verschillende generaties elkaar. Hierbij voelen de mensen zich verantwoordelijk voor elkaar en ze willen zorgen voor elkaar, waardoor er een sociaal vangnet ontstaat. [4]

LITERATUUR

[1] “Cijfers en feiten over ouderen in Nederland”, Loketgezondleven.nl. https://www.loketgezondleven.nl/gezondheidsthema/gezond-en-vitaal-ouder-worden/feiten-en-cijfers-ouderen (geraadpleegd 14 juni 2024).

[2] Sociaal-Economische Raad, “Zorg voor de toekomst”, jun. 2020. Geraadpleegd: 14 juni 2024. [Online]. Beschikbaar op: https://ser.nl/nl/Publicaties/zorg-voor-de-toekomst

[3] M. de Klerk, D. Verbeek-Oudijk, I. Plaisier, en M. den Draak, “Zorgen voor thuiswonende ouderen”, sep. 2019. [Online]. Beschikbaar op: https://www.scp.nl/publicaties/publicaties/2019/04/17/zorgen-voor-thuiswonende-ouderen

[4] L. Berger, Zorg: Een betere kijk op de mens. de Correspondent, 2022. [Online]. Beschikbaar op: https://decorrespondent.nl/zorg

[5] B. Rossmy, “Designing speculative artifacts”, PhD Thesis, LMU München, 2021. [Online]. Beschikbaar op: https://edoc.ub.uni-muenchen.de/29413/

[6] K. T. Chan, “Emergence of the ‘Digitalized Self’ in the age of Digitalization”, Computers in Human Behavior Reports, vol. 6, p. 100191, mrt. 2022, doi: 10.1016/j.chbr.2022.100191.

[7] ActiZ en Ministerie van Volksgezondheid, Welzijn en Sport, “Publieksonderzoek ‘Wat vind jij belangrijk voor later?’”, mrt. 2024. Geraadpleegd: 14 juni 2024. [Online]. Beschikbaar op: https://praatvandaagovermorgen.nl/over-ons/

[8] C. Reep en J.-W. Bruggink, “Vader en moeder op leeftijd: Mantelzorg door kinderen van 80-plussers”, Centraal Bureau voor de Statistiek, 28 maart 2024. [Online]. Beschikbaar op: https://www.cbs.nl/nl-nl/longread/statistische-trends/2024/vader-en-moeder-op-leeftijd

[9] H. Blanken, Beginnen over het einde: Over euthanasie bij dementie. de Correspondent, 2019. [Online]. Beschikbaar op: https://decorrespondent.nl/beginnenoverheteinde

[10] Dunne en F. Raby, Speculative everything: Design, Fiction, and Social Dreaming. MIT Press, 2013. [Online]. Beschikbaar op: https://mitpress.mit.edu/9780262019842/speculative-everything/

[11] “Introducing ‘GPT-4o’”, OpenAI, 13 mei 2024. https://openai.com/index/hello-gpt-4o/ (geraadpleegd 14 juni 2024).